Over de jaren heb ik in model verschillende haventaferelen gezien met fraaie modelschepen: kleine coasters, volledig getuigde zeilschepen, een groot schip in half-reliëf en een moderne veerboot compleet met zelfspannende troslieren. Dit zijn echter de goede uitzonderingen omdat vele in ander opzicht goede modelbanen worden verknoeid door onrealistische scheepsmodellen en kleinere fouten, die iedereen bekend met de zeevaart direct opvallen. Zo heb ik op een modelbaan wel eens een schip afgemeerd gezien met een ankerketting. De vraag dringt zich dan bij mij op of de modelbouwer in kwestie wel eens geprobeerd heeft om een zwaar voorwerp als een ankerketting met de hand van het kluisgat naar de meerpaal te trekken en er een knoop in te leggen…

Ook is er een uitgebreide markt voor onderdelen voor de scheepsmodelbouw, zoals reddingboten, ventilatiekokers, lieren, ankers en blokken (katrollen voor landrotten). Meestal zijn deze voor de grotere schalen bedoeld, maar met wat passen en meten komen we een heel eind voor het gebruik in een model in schaal H0.

Omdat ik enkele jaren naar zee ben geweest denk ik wat meer dan gemiddeld te kunnen zeggen over de modelbouw van schepen. In plaats van een soort kookboek te verzinnen voor scheepsmodelbouw is het misschien een goed idee om aan de hand van de schepen van Dunalistair wat suggesties te geven. Onvermijdelijk komen we dan terecht op de scheepstypen die we in het Schotland van ongeveer 100 jaar geleden konden aantreffen.

Een geschikt vaartuig voor de helling bij de scheepswerf van MacQuarie is een kleine stoomsleepboot van ongeveer 40 ton. Een sleepboot is niets meer dan een machinekamer met een voor- en achterschip er aan vast. Er is niets recht aan de romp. Tijdens een zeilvakantie, vele jaren geleden, zag ik in Yerseke een plastic speelgoedbootje van Schuco met een losse motor en schroef om er onder te hangen voor in het bad (nee, ik heb er niet mee gespeeld!). Het ding moest een vissersboot voorstellen, maar nadat de opbouw verplaatst was naar voren kon ik er een goede sleepboot van maken. Sommige details van een sleepboot blijken uit de foto's, maar ik wil daar graag verder op in gaan, temeer omdat een sleepboot en een paar lichters niet zo veel ruimte innemen op de modelbaan.

Een klassieke sleepboot met een normale schroef en roer moet in staat zijn om rondom zijn sleephaak of sleepbolder te manoeuvreren. Deze is midscheeps geplaatst zodat de boot met schroef en roer kan worden gedraaid ten opzichte van de strak staande tros. Op die manier kan de sleepboot 'uitscheren' en daarmee de trekrichting veranderen. Een ouderwetse sleepboot heeft dus zijn opbouw op het voorschip, de sleepbolder daarachter, vervolgens een lage lichtkap voor de machinekamer en een vlak achterschip zonder obstakels met daaroverheen twee of drie trosgeleiders (de gebogen rails over het achterdek). Een moderne sleepboot heeft geen schroef en roer, maar één of twee rotors onder het schip, waarmee de stuwkracht in elke gewenste richting kan worden uitgeoefend. Bij deze schepen zit de sleephaak vaak op het achterschip. Sommige oudere Amerikaanse sleepboten zoals weergegeven door de bekende Revell bouwdoos hebben ook een sleepbolder achterop, maar hoe deze met schroef en roer moeten manoeuvreren ontgaat mij.

In een tijd waarin we alleen een magnetisch kompas hadden om mee te sturen, werd dit zo ver mogelijk verwijderd van de stalen romp opgesteld vanwege de miswijzing door de invloed van het ijzer. Het stuurhuis was daarom van hout, en vaak werd het kompas zelfs op het 'schavotje' bovenop het stuurhuis geplaatst. Je kon dan van beneden via een spiegel de kompasroos zien: ik heb ooit wel eens zo een groot vrachtschip gestuurd toen het gyrokompas defect raakte. Het stuurhuis van de Flora M is afgewerkt met mahonie fineer om het houtwerk voor te stellen. Ik heb de wat summiere details op de opbouw gelaten zoals ze waren en alleen wat vervuiling aangebracht om de smoezelige witte verf na te bootsen. Alle bemanningsleden van de sleepboot zijn op schaal H0 in plaats van 1:76, omdat de hoofdruimte in het gangboord aan de lage kant is. De trap naar het stuurhuis mist de noodzakelijke reling. Wel zijn navigatielichten aangebracht: rood aan bakboord, groen aan stuurboord, twee sleeplichten in de mast, een stuurlicht achter de schoorsteen en tenslotte een heklicht achterop.

Het speelgoedbootje had een goudkleurig onderdeel dat een ankerspil moest voorstellen. Door gebruik te maken van oude tandwielen en plastic afval is er een wat meer overtuigend stoomankerspil van gemaakt. Een stoomlier bestaat uit een tweecilinder-stoommachine met een tandwieloverbrenging naar een liertrommel of (in het geval van een ankerspil) een aandrijfas naar de 'nestenschijven' waarover de ankerkettingen lopen. Een stoomlier maakt een ongelooflijke herrie: ooit lagen we in een verre haven terwijl aan de overkant een aftandse Panamese boot dagenlang aan het laden was met stoomlieren. De haven was dagenlang gevuld met het geratel van de gammele stoommachines. De ankerkettingen lopen vanuit de kettingbak onderdeks, over de nestenschijven van het ankerspil naar de kluisgaten. Een klauwkoppeling tussen de aandrijfas en de nestenschijf kan de aandrijving wel of niet inschakelen. Op de nestenschijf zit een bandrem, waarmee een uitlopende ankerketting kan worden afgeremd. Tussen het ankerspil en het kluisgat ligt een 'grondstopper': een stalen 'broodje' aan een scharnier dat over de ketting kan worden gelegd om hem te blokkeren. Onze sleepboot heeft één anker, dat voor het verblijf op de werf om veiligheidsredenen naar buiten is gedraaid totdat het op de helling lag. De ketting is een goedkoop halskettinkje, in roestkleur geschilderd.

Het roer van de sleepboot is een ouderwets plaatroer zoals bij een schip uit deze periode mag worden verwacht. Ik heb kimkielen toegevoegd aan de romp, nodig om het slingeren op zee tegen te gaan, en diepgangmerken rondom het schip. In Engelse voeten! De romp rust op een zware houten hellingwagen met houten wiggen om het schip recht te houden. Nadere inspectie van de hellingwagen laat nog een fout zien: de oorspronkelijke vierwielige wagen was the kort en is verlengd met een extra stel wielen. Het gevolg kan zijn dat deze wagen bij het 'hellingen' van een schip aan grote krachten onderworpen wordt of dat een wielstel ontspoort.

Lange tijd heb ik mij afgevraagd wat voor soort schip ongeveer 100 jaar geleden gebruikt zou zijn voor het kolentransport vanuit een haven als Dunalistair naar Glasgow. Jaren geleden kreeg ik van Dave en Shirley Rowe een schets van een 'Clyde Puffer', een scheepstype dat niet veel anders was dan een lichter van zo'n 70 ton met een stoommachine. Uitgaand van dit scheepstype heb ik een model ontwikkeld van een kleine coaster met wat aanpassingen voor open zee.

Het voordeel van dit scheepstype is dat het een platte bodem heeft en een doosvormige romp met een rond voor- en achterschip. Daardoor kon de romp worden gemaakt van karton op een balsa bodem. Door aan de binnenzijde van voor- en achterschip extra dikte in de balsa bodem aan te brengen kon ik vervolgens daar het model wat afschaven zodat op de waterlijn de contouren wat ronder werden. Ook dek, luikhoofd en opbouw zijn vervolgens van karton gemaakt. Door het ruwe model met blanke lak te behandelen werd het een stuk sterker en kon ik het glad schuren alvorens de detaillering aan te brengen. De echte Clyde Puffer was een gladdekker met niet meer dan een verhoogde reling rondom het voorschip. Om een meer zeewaardig schip te krijgen (Dunalistair ligt aan open zee) heb ik een gesloten bak- en kampanjedek toegevoegd. Op de kampanje staat een lage opbouw met de lichtkap van de machinekamer, de schoorsteen en het stuurhuis. Gewoontegetrouw staat de schoorsteen vóór het stuurhuis.

Aluminium buis werd gebruikt voor de mast en de laadboom, plastic blokjes voor de scheepsmodelbouw aangebracht, een ankerspil werd omgebouwd van een messing onderdeel van Billing en tenslotte maakte ik van plastic een lier voor de topperdraad, die een beetje lijkt op wat gebruikelijk was op de binnenvaart in Nederland. Er is maar één laadboom: de lading moet worden overgehaald met de geien aan de laadboom. In grotere schepen werd gebruik gemaakt van twee laadbomen: één boven het ruim en één buitenboord, met de runners aan elkaar gezet. Bij dit model moet de ankerlier ook de runner van de laadboom aandrijven doordat de draad een paar torns rond de kop van de lier wordt genomen. Op die manier wordt de last opgehesen. Het vieren geschiedt door de draad te laten slippen op de kop van de lier. Dit was vroeger voor betrekkelijk lichte lasten heel gebruikelijk, maar is al jarenlang verboden vanwege het risico. Eén anker is thuisgehieuwd, het andere is 'gepresenteerd', d.w.z. naar buiten gedraaid tot op de waterlijn. De verschansing is voorzien van spanten gemaakt van plastic strip.

De achterste helft van het ruim is reeds volgeladen. Het schip ligt daardoor achterover en dat deel van het ruim is al gesloten met luikbalken, houten luikjes en een gedeeltelijk er overheen getrokken presenning (dekzeil). De voorkant van het ruim is nog open en laat een hoop kolen zien. De resterende luikbalken en houten luiken liggen in het gangboord; dit heeft een chaotische aanblik kenmerkend voor een schip tijdens laden en lossen. De romp is zwart geschilderd. Het dek heeft de kleur van verweerd asfalt en de opbouw en de mast hebben een okerkleur. De aangroeiwerende verf onder de waterlijn is met steenrode verf nagebootst, en tenslotte heb ik alle diepgangsmerken en de naam en thuishaven van het schip aangebracht.

De eerste overweging was wat te doen met de houten romp (houtmotief op plastic). Houten stoomschepen zijn gebouwd tot ongeveer 1860 en hadden een levensverwachting van misschien 15 jaar. De grotere schepen waren te weinig vormvast voor het gebruik van een lange schroefas, die nodig was omdat de scheepsschroef op dat moment in opkomst was. Eerst overwoog ik om de romp in te pakken in strookjes papier om een geklonken ijzeren schip na te bootsen, maar nadat ik de romp bij wijze van proef zwart geschilderd had, bleek dat het plankenmotief nauwelijks meer te zien was. Dus heb ik het maar zo gelaten. Er zijn nog verschillende archaïsche overblijfselen aanwezig van het oude model, zoals de massieve houten schepraderen, die tegen 1860 al waren vervangen door ijzeren raderen met (excentrisch) verstelbare bladen. Deze worden zodanig versteld dat ze bij het indompelen in het water zo weinig mogelijk turbulentie opleveren. Een ander overblijfsel is de schoorsteen, die in de oudste stoomschepen gemaakt werd van gietijzeren segmenten, maar in dit model eigenlijk van plaatijzer had moeten zijn.

Het ontwerp van de Heller bouwdoos bleek niet zo goed te zijn. De aandrijfassen van de schepraderen zouden in werkelijkheid zo'n 30 cm boven het hoofddek hebben gelegen. Er was boven de stoommachine geen lichtkap aangebracht. Rond 1900 hadden raderboten een horizontaal geplaatste compound- of triple expansie machine, die een eind boven het dek uitstak en daarom moest worden ingebouwd in een opbouw. De opzet van het dek moest radicaal anders, het ankergerei was van dubieus ontwerp en er zaten brede kieren tussen allerlei gedeelten van het oorspronkelijke model.

Omdat ik vrijwel vanaf niets moest beginnen bestudeerde ik foto's van vergelijkbare schepen gebruikt in Schotland en rondom de Britse kust. Op die manier kwam ik op het ornamentale dekhuis, de opzet van de brug en het stuurhuis, en de masten en het laadgerei. Brug, stuurhuis en salon werden gemaakt van plasticplaat en -strip. Ik kwam er helaas te laat achter dat de voormast en de brug te dicht bij elkaar zijn geplaatst, zodat de laadboom te kort is om goed buiten de raderkasten en boven de wal te komen!

Het ankerspil is wederom ontstaan uit een Billing model met veel details daaraan toegevoegd. De oorspronkelijke stokankers van de bouwdoos werden gemodificeerd met een schuivende stok zodat er een aan dek kon worden geborgen. De ketting van het geborgen anker is aan dek vastgezet; het andere anker wordt met een davit binnenboord gehesen. De sloepen zijn in de davits gehangen met correct getuigde blokken en geknoopte maneinden, hangend tussen de davits. De naam van het schip is gemaakt met een fotokopieerapparaat, uitgeknipt en op de radkasten geplakt. Tenslotte is het schip op de juiste wijze afgemeerd op een tros en een spring voor en achter. De springen staan in tegengestelde richting van de trossen. Het laatste wat kan worden opgemerkt is dat het schip wat hoog in het water ligt, met de schepraderen onvoldoende diep in het water.

Seamus MacGillavry's boot Faith is een kleine kotter met een platte spiegel, die niet erg kenmerkend is voor Schotland, waar ze een voorkeur hadden voor spitsgatters geërfd uit de tijd van de Vikingen. Aan de westkust werden door kleine vissers ooit 'sharpies' of 'skiffs' gebruikt die veel overeenkomsten vertoonden met deze boten van 1000 jaar tevoren. De tweede boot, met een emmerzeiltje, komt veel meer overeen met dit type, hoewel ik het geen schaalmodel durf te noemen. Deze boot is Catriona genaamd, een mooie naam voor een geteerde werkboot… de belangrijkste tekortkoming van deze boot is dat hij niet overnaads is gebouwd. De zeilen zijn gemaakt van papier met dun garen langs de randen gelijmd en geschilderd met een taankleurige verf. Ik heb het staand en lopend tuig zo goed mogelijk weergegeven, tot en met de 'lopende bakstagen' van Faith. Deze laatste boot is uitgerust met een bun: een waterdichte kast tot op de bodem van de boot, met een geperforeerde ijzeren bodem om het water binnen te laten teneinde de vis levend te kunnen vervoeren tot in de haven. Of dit gebruikelijk was in Schotland weet ik niet, maar ik heb de vrijheid maar genomen!